Dijital Okuryazarlık ve Kişiliğin Rolü

Baltaş Grubu

Fiziksel dünyada varlık gösterdiğimiz günler uzun zamandır dijital dünyanın gölgesinde seyrediyor. Dijital beceriler yalnızca iş hayatının beklentilerine uyum sağlamak için değil, sosyal yaşamın dinamikleri açısından ve temellerinin okul döneminde atılmasına ihtiyaç duyulan şekilde önem kazanıyor.¹ Dijital teknolojilerin kişilerarası etkileşimi yapılandırdığı ve çalışma modelinin hibritleştiği bir düzende, dijital okuryazarlık geliştirilmesi önerilen bir becerinin ötesine geçerek başlı başına bir zihniyet haline geldi.²

Dijital okuryazarlığın önemi ve kapsamı

Dijital okuryazarlığın yaşamlarımızda bu denli önemli olması, teknolojiyle sürekli güncellenen ve yeni araçlarla genişleyen bir beceri setini kapsamasıyla ilişkili. UNESCO dijital okuryazarlığı “yaşamın her alanında bilgi, iletişim ve temel problem çözme için çok çeşitli dijital teknolojilerin kendinden emin ve eleştirel kullanımı” olarak tanımlıyor.³ Ayrıca, bilgisayar ve İnternet kullanımını içeren temel bilgi ve iletişim teknolojileri becerileriyle desteklendiğine işaret ediyor.³

Okuryazarlık söz konusu olunca, konuya kütüphaneci bakış açısıyla yaklaşmak tanımı somutlaştırmaya katkı sağlayabilir. Amerikan Kütüphane Derneği (American Library Association-ALA); dijital okuryazar bir kişinin özelliklerini şu şekilde sıralıyor:⁴

1. Çeşitli teknolojilerden etkili şekilde faydalanarak bilgiye ulaşır, ulaştığı bilginin niteliğini sorgular ve sonuçlarını değerlendirir.
2. Teknolojiyi kullanırken öğrenme sürecini nasıl yönettiğini, kişisel verilerini nasıl koruyacağını ve bilginin yönetimini nasıl sağlayacağını anlar.
3. Bu becerileri ve uygun teknolojileri, çevresiyle ya da geniş kitlelerle iletişim ve iş birlikleri kurmak amacıyla kullanır.
4. Bu becerileri sivil toplum faaliyetlerine katılmak ve bulunduğu topluluğa değer katmak için kullanır.

Bazı uzmanlar, dijital okuryazarlığa yönelik çeşitli yaklaşımları; teknik, bilişsel, duygusal ve sosyal beceriler temelinde ele alarak kavramı olabildiğince kapsamlı bir kuramsal bir zemine oturtmak üzere çalışmalarını çerçevelendiriyor.⁵Bu temel çıkış noktasına göre örneğin, arama motorunda bilgi aramak teknik beceri gerektirirken, ulaşılan bilginin doğruluğunu değerlendirmek bilişsel beceriye, dijital platformlarda kurulan iletişimin etkinliği ise duygusal ve sosyal becerilere dayanıyor.⁵

Bir diğer yaklaşımda ise “dijital okuryazarlık” ihtiyaç duyulan becerilerle ilgili farkındalığı sağlayarak öğrenmeyi yönlendiren ve bireyin yaşamının farklı alanlarında dijital kimliğini ortaya koymasına destek olan temel bir beceri grubu olarak konumlanıyor.⁶Bireyin dijital becerilerini kullandığı “dijital yeterlilik”, kendini dijital dünyada temsil ettiği “dijital kimlik”, dijital yaşamın zorluklarını ve taleplerini vatandaşlık bilinci, yaratıcılık, girişimcilik aracılığıyla yönettiği “dijital zekâ” becerileriyle birlikte, 4 D becerileri altında incelenerek, öğretmenlerde bu becerilerle ilgili farkındalığın düşük olduğuna dikkat çekiliyor, ölçüm ve gelişim için yol haritası sunuluyor.⁶

Dijital okuryazarlığın kapsamına bağlı olarak öne çıkarılan özellikler çeşitlilik kazansa da, davranışa dönüşmesinde rol oynayan kişilik boyutlarına odaklanmak, bu karmaşık beceri setini anlamlandırmayı kolaylaştırabilir. Dijital okuryazarlığı kişilik üzerinden incelemek, kişiye özgü bir profil oluşturmaya ve gelişim çalışmalarını kişiselleştirmeye fırsat verebilir.

Dijital okuryazarlıkla ilişkili özellikler

Kişiliğin doğrudan dijital okuryazarlıkla ilişkisini inceleyen çalışmaların sayısı oldukça sınırlı. Kapsayıcı tanımı, ölçüm açısından araştırmacıları dijital okuryazarlığın altındaki belirli becerilere odaklanmaya yöneltmiş, ilişkili fakat farklı kavramlar bakış açısını çeşitlendirerek konuyu tek bir zeminde ele almayı zorlaştırmış olabilir. Yine de mevcut bazı çalışmalar, dijital okuryazarlıkta rol oynayan kişilik boyutları hakkında fikir veriyor.

Pakistan’daki üniversitelerde görev yapan kütüphaneciler arasında, dışadönük olanların dijital okuryazarlıklarının daha yüksek olduğu görülüyor.⁷ Aynı çalışmada araştırmacılar kütüphane, bilgisayar, araç, bilgi edinimi ve araştırma desteği okuryazarlıkları üzerinden ölçtükleri dijital okuryazarlık becerileri için dışadönüklüğün diğer kişilik boyutları arasında daha önemli olduğunu belirtiyor.

Üniversite öğrencileriyle gerçekleştirilen iki yerli araştırmada kişiliğin dijital okuryazarlıktaki rolü doğrudan incelenmemiş olmasına rağmen, araştırılan olguları belirli kişilik boyutlarıyla ilişkilendirmek mümkün. Bu çalışmalardan birinde, Z kuşağı öğretmen adaylarının dijital okuryazarlık yeterlilikleri ve yaşam boyu öğrenme eğilimlerinin her ikisinin de yüksek olduğu ortaya konuyor.⁸ Diğer çalışmada ise dijital okuryazarlık becerilerindeki değişimin %15,1’ini duygusal zekânın açıkladığı sonucuna varılıyor.⁹ Bu bulgular, dijital okuryazarlığın kişiliğin dışadönüklük boyutu dışında; açıklık ve duygusal uyum boyutlarıyla da ilişkili olduğunu düşündürüyor.

Baltaş Personova’nın merceğinden dijital okuryazarlık

Söz konusu araştırmaları Baltaş Personova’nın ölçtüğü kişilik yapısı bağlamında düşünürsek, dijital okuryazarlıkta özellikle üç kişilik boyutunun rolüne odaklanabilir; (düşük düzeylerde olduğu gibi) yüksek düzeyler için göz önünde bulundurmaya ihtiyaç olan riskleri de ele alarak dijital okuryazarlık açısından şöyle değerlendirebiliriz:

1. İçe-Dışa dönüklük: Dışadönük bireyler sosyal etkileşim ihtiyacı duyan, iletişimi rahatlıkla başlatabilen, kendisinden farklı düşünen insanlarla bir arada olmaktan rahatsızlık duymayan, dikkat çekmeyi seven ve bulunduğu toplulukta enerjiyi yükseltme eğiliminde olan kişilerdir. Bu bağlamda, dijital dünyada aktif ve katılımcı davranabilirler. Çevrimiçi topluluklarda bilgiyi paylaşır, dijital projelerde etkili iş birlikleri başlatabilirler. Dışadönüklük dijital okuryazarlığa katkı sağlasa da, aşırı etkileşim, yanlış bilgiye maruz kalma ve gereğinden fazla bilgiyi paylaşma risklerini doğurabilir. Dijital okuryazarlığın kriterleri arasındaki, bilginin doğruluğunu ve güvenliğini sağlamak bakımından dikkatli hareket etmek faydalı olacaktır.
2. Açıklık: Açıklığı yüksek bireyler, bilgiyi toplamaya ve anlamlandırmaya yönelen, yeni uygulamaları denemekten hoşlanan, yer aldıkları süreçlerde estetik, özgün ve çok yönlü düşünmeye istekli olan kişilerdir. İlişkili olarak, kendilerini sınırlamayacakları şekilde birden çok dijital bilgi kaynağına ulaşabilir ve ulaştıkları bilgiye eleştirel yaklaşabilirler. Farklı dijital araç ve teknolojileri kullanmakta ya da yenilerine uyum sağlamakta daha az zorlanırlar. Açıklığın dijital okuryazarlıkla ilişkisinin değerli olmasıyla birlikte, bu özelliğin aşırı yüksek olması, bilgi yükü yorgunluğu yaşatabilir ve uygun kararla harekete geçmekte geç kalmaya yol açabilir. Dijital okuryazarlığın karar ve eylem süreçleri için bu risklere dikkat etmek önemlidir.
3. Duygusal uyum: Duygusal uyumu yüksek bireyler, duygularını düzenleyebilen, stres karşısında sakin kalabilen, olaylara fırsatları açısından bakmakta zorlanmayan, çevresindekilerle güvene dayalı ilişkiler kurma eğiliminde olan kişilerdir. Bu açıdan, dijital dünyanın krizleri karşısında panik yapmadan davranabilirler. Çevrimiçi negatif yorumlar ya da siber zorbalığa yönelik eylemler karşısında duygusal dayanıklılıklarını koruyabilirler. Çevrimiçi topluluklarda güvenilir etkileşimler kurarak ihtiyaç halinde destek alabilecekleri kişi ya da forumları bilirler. Duygusal uyumun dijital dünyanın baskıları karşısında avantajları olsa da, bu özelliğin aşırı yüksek olması kayıtsız algılanmaya neden olabilir. Dijital okuryazarlık açısından pasif bir içerik tüketicisi olarak algılanma riskine karşı dikkatli olmak gerekir.

Sonuç

Dijital ve fiziksel kimliklerimizin iç içe geçmesi, dijital dünyadaki adımlarımızın kendimiz, çevremiz ve işimiz üzerindeki somut etkilerini hissedilir hale getiriyor. Bu etkilerde kişiliğin rolünü bilmek, davranışlarımızı yönetebilmek açısından değerli bir bilgi sunuyor. Kurumların da dijital okuryazarlığı besleyen ekosistemde kritik sorumlulukları bulunuyor. Baltaş Grubu; seçme, değerlendirme ve öğrenme çözümlerini uzun yıllardır güvenilir bir dijital sisteminin içerisinde, etkili biçimde hizmetlerine dâhil ediyor. Kaynak Dergimizin İK’da Dijital Uygulamalar ve Dijital İK yayınlarına, sırasıyla https://kaynakbaltas.com/dergiler/ikda-dijital-uygulamalar/ ve https://kaynakbaltas.com/dergiler/dijital-ik/ bağlantılarından ulaşabilir, hizmet götürdüğü insan kaynakları alanında erken dönemden bu yana dijital okuryazarlığı teşvik ettiği çeşitli konu başlıklarını kapsamlı şekilde inceleyebilirsiniz.

Kaynakça:

1. CSIS. The Digital Literacy Imperative [İnternet]. Uygun erişim: https://www.csis.org/analysis/digital-literacy-imperative
2. Christian A. Why ‘digital literacy’ is now a workplace non-negotiable [İnternet]. Uygun erişim: https://www.bbc.com/worklife/article/20220923-why-digital-literacy-is-now-a-workplace-non-negotiable
3. UNESCO. Digital literacy [İnternet]. Uygun erişim: https://uis.unesco.org/en/glossary-term/digital-literacy
4. What is Digital Literacy? [İnternet]. Uygun erişim: https://alair.ala.org/items/ce142b8e-c935-4fce-ab4f-35b654a92d6c
5. Aviram A, Eshet-Alkalai Y. Towards a theory of digital literacy: three scenarios for the next steps. European Journal of Open, Distance and E-Learning 2006; 9(1).
6. Forutanian S. Digital literacy, competence, identity and intelligence: the four teachers essential skills in 21st century. International Journal of English Language Studies 2021; 3(1): 9-16.
7. Ahmed S, Rasheed T. Relationship between personality traits and digital literacy skills: a study of university librarians. Digital Library Perspectives 2020; 36(2): 191-206.
8. Özoğlu C, Kaya E. Z kuşağı öğretmen adaylarının yaşam boyu öğrenmeleri ve dijital okuryazarlıkları arasındaki ilişki. Anadolu Journal of Educational Sciences International 2021; 11(1): 415-437.
9. İlhan G, Ekmekçi Z. Dijital çağda okuryazar olmak: duygusal zekânın dijital okuryazarlık üzerine etkisi. Etkileşim 2024; 13: 192-218.