Üstbiliş ve İş Performansı: Yüksek Başarının Anahtarı

Baltaş Grubu

Üstbiliş (metacognition), bireyin kendi düşünme süreçlerini anlama, izleme ve düzenleme kapasitesi olarak tanımlanır. Kavram ilk kez John Flavell tarafından ortaya atılmıştır. Flavell, üstbilişi “bireyin kendi bilişsel aktiviteleri ve bu aktiviteleri kontrol etme becerisi” olarak ifade eder ve ona göre üstbiliş, öğrenme süreçlerini anlamayı, bilişsel süreçler üzerinde bilinçli bir kontrol sağlamayı ve bu süreçleri optimize etmeyi mümkün kılar.¹

Flavell’in çalışmalarını takip eden yıllarda Brown, üstbilişin yalnızca bireysel öğrenme üzerinde değil, problem çözme ve karar alma süreçlerinde de etkili olduğunu vurgulamıştır. Brown, üstbilişsel becerilerin öğrenciler, çalışanlar ve liderlerin performansını artırmak için kritik önemde olduğunu belirtmiştir.²

Grup ve organizasyonel düzeyde de üstbilişin etkileri incelenmiştir. Örneğin, Gurtner ve arkadaşları, ekip seviyesinde üstbilişsel farkındalığın ekip içindeki iş birliğini ve problem çözme kapasitesini artırdığını göstermiştir.³ Organizasyonel bağlamda Argyris ve Schön, şirketlerin öğrenme ve uyum süreçlerini geliştirmesinde üstbilişin önemli bir araç olduğunu ifade etmişlerdir.⁴

Üstbilişin bileşenleri

Üstbiliş, iki temel bileşene ayrılır: üstbilişsel bilgi ve üstbilişsel düzenleme.

Üstbilişsel bilgi; bireyin kendi öğrenme süreçleri hakkındaki bilgisini ifade eder. Bir çalışan, kendi güçlü ve gelişime açık yönlerini, öğrenme stillerini ve ihtiyaçlarını fark ettiğinde, üstbilişsel bilgi devreye girer. Bu tür bir farkındalık, bireyin iş yükünü yönetmesini ve daha stratejik bir şekilde çalışmasını sağlar. Örneğin, birey kendi öğrenme sürecinde en verimli olduğu zaman dilimini belirlediğinde, bu bilgiyi iş gününü planlamak için kullanabilir. Endüstriyel psikologlar, bu tür farkındalıkları artırmak için genellikle çalışanlara öz değerlendirme araçları veya mentorluk programları sunar. Aynı zamanda, üstbilişsel bilgi, çalışanların görevlerin doğasını anlamalarını ve bu görevlere hangi stratejilerin uygun olacağını bilmelerini içerir. Bir görevin karmaşıklığını değerlendirebilmek ve bu doğrultuda bir yaklaşım ortaya koymak hem bireysel, hem de ekip performansını doğrudan etkiler. Örneğin, bir ekip liderinin bir projenin önceliklerini doğru analiz edebilmesi, ekip üyelerinin doğru yönde hareket etmelerini sağlar. Bu noktada, çalışanların ve ekiplerin daha iyi kararlar almasına yardımcı olmak için eğitim programları veya karar verme stratejileri tasarlanabilir. Bir şirket için bu, çalışanların sadece bireysel düzeyde değil, aynı zamanda ekip düzeyinde de daha etkin olmasını sağlamanın anahtarıdır. Örneğin, kriz anlarında ekiplerin yeni üstbilişsel stratejiler öğrenmesi, stresle başaçıkma kapasitesini artırabilir ve organizasyonel dayanıklılığı güçlendirebilir. Sonuç olarak üstbilişsel bilgi, modern iş dünyasında hem bireylerin hem de organizasyonların başarısı için vazgeçilmez bir araçtır. İş hayatında bu farkındalık, bireylerin daha verimli ve stratejik çalışmasını mümkün kılar.

1. Güçlü ve gelişime açık yönlerini bilmek: Bir satış temsilcisinin ikna kabiliyetinin güçlü olduğunu ancak teknik konular konusunda eksik kaldığını fark etmesi, üstbilişsel bilginin bir yansımasıdır. Bu farkındalık, temsilcinin daha fazla teknik bilgi edinmek için eğitim almasını ve güçlü olduğu alanları ön plana çıkararak müşteri görüşmelerini yönlendirmesini sağlar.
2. Çalışma alışkanlıklarını ve tercihlerini anlamak: Bir proje yöneticisi, sabah saatlerinde daha üretken olduğunu bildiği için, önemli toplantılarını ve stratejik karar gerektiren görevlerini bu saatlere planlayabilir. Bu bilinç, zaman yönetimini optimize eder ve sonuçların kalitesini artırır.
3. Öğrenme süreçlerini yönetmek: Bir yazılım geliştiricisi, yeni bir programlama dilini öğrenirken hangi öğrenme yöntemlerinin kendisi için daha etkili olduğunu bildiğinde (örneğin görsel yöntemlerden daha fazla yararlandığını fark etmesi), bu süreçte daha hızlı ilerler. Bu, iş performansını ve uyum becerisini artırır.
4. Görevlere uygun stratejiler belirlemek: Bir insan kaynakları yöneticisi, işe alım süreçlerinde adayların mülakat performanslarını analiz etmek için belirli yapılandırılmış soru setlerinin daha verimli olduğunu bilerek bu stratejiyi uygular. Bu hem zamandan tasarruf sağlar, hem de daha adil bir değerlendirme süreci oluşturur.
5. Geribildirimden yararlanmak: Bir ekip lideri, aldığı geri bildirimlerle hangi yönlerini geliştirebileceğiyle ilgili bilgi toplayabilir ve ekip yönetimi becerilerini iyileştirme fırsatını yakalar. Örneğin, ekip içi iletişimde daha açık olması gerektiğini fark ederse, bu alanda proaktif önlemler alabilir.

Üstbilişsel düzenleme, bireyin düşünme süreçlerini izleme, değerlendirme ve gerektiğinde değiştirme yeteneğini ifade eder. Bu süreç, bireylerin karar verme, problem çözme ve öğrenme gibi temel bilişsel işlevleri üzerinde doğrudan bir etki yaratır. İş dünyasında üstbilişsel düzenleme, bireylerin ve organizasyonların verimliliğini artırmak için kritik bir rol oynar. Bir yönetici ya da çalışan, düşünme süreçlerini bilinçli bir şekilde izleyerek, daha etkili stratejiler geliştirebilir ve mevcut stratejileri değiştirme ya da iyileştirme konusunda bilinçli seçimler yapabilir. Üstbilişsel düzenleme, bireylerin karar verme süreçlerinde daha dikkatli ve isabetli olmalarını sağlayarak, organizasyonel düzeyde daha doğru ve hızlı çözümler üretilmesine katkıda bulunur. Ayrıca, çalışanların problem çözme becerilerini geliştirmelerine olanak tanır; çünkü bireyler, kullandıkları düşünme stratejilerini gözlemleyerek, hangi yöntemlerin daha etkili olduğunu değerlendirebilir ve daha yaratıcı çözüm yolları geliştirebilirler. Bu düzenleme, bireylerin öğrenme süreçlerinde de önemli bir rol oynar. Çalışanlar, öğrenme stratejilerini üstbilişsel olarak değerlendirerek daha verimli yollarla bilgiyi yönetebilirler. Bu sayede, kişisel ve profesyonel gelişim alanlarında daha hızlı ilerleme kaydedilebilirler.

Personova ve üstbiliş

Kişilik ve üstbiliş arasındaki ilişki, bireylerin öğrenme süreçlerini nasıl algıladıkları, düzenledikleri ve kontrol ettiklerine dair önemli ipuçları sunar; çünkü kişilik özellikleri, üstbilişsel bilgiye erişimden üstbilişsel düzenleme stratejilerinin kullanımına kadar birçok bilişsel süreci şekillendirebilir. Bu yazıda üstbilişle yakın ilişkili iki kişilik boyutuna odaklanacağız.

Açıklık ve üstbiliş: Açıklığı yüksek olan bir kişinin üstbilişsel düzenlemesi, genellikle daha esnek, yaratıcı ve çeşitliliği yüksek olan bilişsel stratejiler geliştirmeye eğilimlidir. Açıklık; öğrenmeye açık olma, yenilikçi düşünme ve yeni deneyimlere değer verme gibi özellikleri içerdiği için, bireyin üstbilişsel becerilerini bu açılardan olumlu etkileyebilir. Keşfetme arzusu ve merak duygusu, bireyin üstbilişsel bilgisini geliştirmeye yardımcı olabilir. Açıklığı yüksek bireyler aynı zamanda yeni bilgiye ve deneyime açık olduklarından üstbilişsel düzenleme becerilerini geliştirmek için çeşitli öğrenme yollarını denemeye istekli olurlar. Deneme-yanılma yöntemini benimseyerek yeni stratejiler geliştirip öğrenme süreçlerini sürekli optimize edebilirler. Bilişsel esneklikleri sayesinde yalnızca mevcut bilgiyi değerlendirmekle kalmaz, aynı zamanda farklı perspektiflerden yaklaşarak problem çözme süreçlerinde yaratıcı çözümler üretebilirler. Yaratıcılık çoğu zaman belirsizlikle başaçıkmayı gerektirir; bu nedenle açıklığı yüksek bireyler üstbilişsel düzenleme becerileri sayesinde belirsizliği daha kolay yönetebilirler. Ancak yüksek açıklığın potansiyel dezavantajları olabilir. Farklı fikirlere ve olasılıklara açık olmak bazen dikkatlerinin dağılmasına neden olabilir. Birçok farklı çözüm yolu üzerinde düşünme eğiliminde olduklarından, belirli bir strateji veya hedefe odaklanmada zorluk yaşayabilirler. Bu durum, üstbilişsel düzenlemeyi gereksiz yere karmaşıklaştırabilir ve öğrenme süreçlerinde ilerlemeyi yavaşlatabilir. Kişiler, çok fazla seçenek üzerinde düşünürken, bazen karar almayı erteleyebilir veya gereksiz yere kararsızlık yaşayabilirler.

Uzlaşabilirlik ve üstbiliş: Uzlaşabilirliği yüksek olan bireylerin üstbilişsel düzenleme becerileri, genellikle başkalarıyla uyum içinde olma, empati gösterme ve iş birliği yapma eğilimleriyle şekillenir. Uzlaşabilirliğin yüksek olduğu durumlar, bireylerin başkalarıyla etkileşimde daha açık olmalarını ve kolektif düşünme süreçlerine daha fazla değer vermelerini sağlar. Bu özelliklerin üstbilişsel düzenleme üzerinde avantajları ve dezavantajları vardır. Uzlaşabilirliği yüksek bireyler, üstbilişsel düzenleme becerilerini grup içindeki dinamiklere uyarlayarak geliştirebilirler. Ortak bir hedefe ulaşmak için farklı düşünme tarzlarını birleştirerek, bireysel ve toplu stratejiler geliştirebilirler. Bu, öğrenme süreçlerini daha zengin ve verimli hale getirebilir. Başkalarının bakış açılarına ve duygularına duyarlı olmaları, üstbilişsel düzenleme süreçlerinde, başkalarından gelen geribildirimleri alma ve bu geribildirimleri düşünme süreçlerine dâhil etme becerisini artırır. Çalışma gruplarında, eğitimde veya profesyonel ortamlarda, bu kişiler genellikle ekip üyelerinin düşünce süreçlerinden faydalanarak kendi düşünme stratejilerini iyileştirebilirler. Dezavantaj olarak; uzlaşabilirliği yüksek bireyler, başkalarının düşünce ve duygularına fazla uyum sağlama eğiliminde olabilirler. Üstbilişsel düzenleme sürecinde, bireylerin kendi stratejilerini geliştirmek yerine, başkalarının fikirlerine fazla odaklanmaları, bağımsız düşünme becerilerini kısıtlayabilir. Bu da karar verme sürecinde daha fazla dışsal etkiye dayanma riskini doğurabilir. Başkalarını memnun etme veya gruptaki uyumu koruma isteğiyle, kendi stratejilerini ve yaklaşımlarını yeterince güvenle uygulayamamak, verimliliği olumsuz yönde etkileyebilir.

Sonuç

Üstbiliş bireyin bilişsel süreçleri üzerinde bilinçli bir kontrol sağlamasını mümkün kılar ve öğrenmeden problem çözmeye, bireysel gelişimden organizasyonel değişime kadar birçok alanda kritik olarak işlev görür. Yetişkin öğrenmesi, geçmiş bilginin üzerine inşa edilen yeni bilginin günümüz dünyasının karmaşık sorunlarını çözmek için uygulanması ve bu bağlamda yeniden düzenlenmesidir. Baltaş Grubu olarak yetişkin öğrenmesi ve e-öğrenmeyle ilgili öncü ilk çalışma ve işbirliklerini gerçekleştirdiğimizde, bu konuyu ayrıntılı ele alma fırsatımız oldu. Üstbiliş ve öğrenme ilişkisine dair daha kapsamlı bilgi edinmek için Kaynak Dergimizin, https://kaynakbaltas.com/dergiler/e-ogrenme/ bağlantısındaki E-Öğrenme isimli sayımızı inceleyebilirsiniz.

Kaynakça:

1. Flavell JH. Metacognition and cognitive monitoring: a new area of cognitive–developmental inquiry. Am Psychol. 1979; 34(10): 906-911.
2. Brown AL. Metacognition, executive control, self-regulation, and other more mysterious mechanisms. Kitap bölümü: Weinert FE, Kluwe RH, eds. Metacognition, Motivation, and Understanding. Hillsdale, NJ: Erlbaum; 1987.
3. Gurtner A, Tschan F, Semmer NK, Nägele C. Getting groups to develop good strategies: effects of reflexivity interventions on team process, team performance, and shared mental models. Organ Behav Hum Decis Process 2007;102(2):127-142.
4. Argyris C, Schön DA. Organizational learning: a theory of action perspective. Reading, MA: Addison-Wesley; 1978.